آخرین رویدادها:
آخرین مطالب
پربیننده ترین مطالب
پیوندها
کلید واژه
موضوعات
بایگانی
حدیث تصادفی
خلاصه آمار
اعلانـات
در اقتصاد، سازوکار خودکار به سازوکاری گفته میشود که بدون دخالت دولت در میان مردم در جریان است و مردم با انگیزه‌های شخصی خود آن را اجرا می‌کنند. عدالت اقتصادی یکی از شاخه‌های عدالت اجتماعی است. عدالت اجتماعی به معنای «دادن حق به صاحبانش» به تناسب حوزه‌های مختلف حقوق مشتمل بر عدالت سیاسی، عدالت قانونی، عدالت اقتصادی و ... است.
عدالت اقتصادی درباره‌ی حق سهم بری از ثروت‌ها و درآمدهای جامعه است و وقتی پدید می‌آید که هر کس به حق خود در این زمینه دست یابد. این حقوق به وسیله‌ی خداوند تعیین شده است. امام کاظم (علیه‌السلام) به این مطلب تصریح کرده، میفرمایند:
«انّ اللَّه لایترک شیئاً من صنوف الاموال الاّ و قد قسمه واعطی کل ذی حقٍ حقّه، الخاصة والعامة والفقراء والمساکین و کل صنف من صنوف‌الناس. فقال لوعدل فی‌الناس لاستغنوا، ثم قال انّ‌العدل احلی من‌العسل و لایعدل الاّ من یُحْسِنُ العدل.»[1] اکنون جای این پرسش است که در اقتصاد اسلامی آیا سازوکار خود کاری برای تحقق عدالت اقتصادی وجود دارد؟ آن سازوکار چیست؟
مدعا این است که در اقتصاد اسلامی چنین سازوکاری وجود دارد و در صورتی که اخلاق اسلامی در جامعه نهادینه شود، این سازوکار راه اندازی شده و مردم به صورت خودکار و بدون دخالت دولت طوری عمل خواهند کرد که عدالت اقتصادی به نحو مطلوب تحقق یابد.
مقصود از اخلاق اسلامی، ملکات و رفتارهای نیکی است که اسلام در عرصه‌ی روابط انسان‌ها با خداوند و با یک‌دیگر و با اموال برای دست‌یابی به سعادت و کمال انسان سفارش کرده و بر اساس آن قواعدی اخلاقی را وضع نموده است.
در ادامه برخی از قواعد اخلاقی در عرصه‌ی رابطه‌ی انسان‌ها با یک‌دیگر که ربط بیش‌تری با بحث دارد، به عنوان نمونه ذکر میشود:
1. انصاف
امام صادق (علیه‌السلام) میفرمایند: «انصاف با مردم وقتی تحقق می‌یابد که هر آن چه برای خود میپسندی برای دیگران نیز همان را بخواهی.»[2] انصاف اصل عام اخلاقی است و سایر اصول را میتوان به نوعی از مصادیق این اصل شمرد. رعایت این اصل اخلاقی مانند سایر اصول در همه‌ی عرصههای رفتاری سفارش شده و مختص به رفتارهای اقتصادی نیست. با این وجود در عرصه‌ی رفتارهای اقتصادی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در بخش خصوصی که رفتارها به انگیزه‌ی سود شخصی انجام میشود، اگر فعالان بازار منصف باشند دو اثر عمده به دنبال دارد: یکی این که موجب عادلانه شدن قیمت و جلوگیری از اجحاف در بازار میشود؛ زیرا هر فرد عرضه کننده خود را جای تقاضا کننده میگذارد و به قیمتی عرضه خواهد کرد که اگر خودش تقاضا کننده بود آن قیمت را تأیید میکرد و دیگر این که موجب میشود آثار منفی عملکرد بازار به حداقل کاهش یابد زیرا هر کس در هر فعالیتی که باشد خود را به جای دیگران گذارده و درباره‌ی فعالیت خود، قضاوت میکند.
2. احسان
احسان به معنای نیکی کردن است. کار نیک کاری است که از روی خیر خواهی و در راستای سعادت انسان‌ها انجام میشود. این مفهوم نیز یکی از اصول اخلاقی عام در همه‌ی عرصههای اجتماعی است. با این وجود در رفتارهای اقتصادی در فرآیند کسب درآمد این اصل اخلاقی از اهمیت ویژهای برخوردار است. این اخلاق در بخش خصوصی (بازار) و در بخش سوم اقتصاد (اقتصاد بدون سود) بسیار مؤثر است.
3. جود و سخاوت
جود وسخاوت در مقابل بُخل به معنای بخشش چیزی است که انسان با تلاش به دست آورده است.[3]امام صادق(علیه‌السلام) از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌کنند که فرمود: «سخاوت امری است که بر هر آن چه محبوب است، واقع میشود. کم‌ترین آن‌ها دنیا است»[3]
جود و سخاوت در بُعد فردی هم موجب رفع فقر از دیگران میشود و هم موجب افزایش روزی فرد بخشنده میگردد و در بُعد کلان تعمیم این دو اثر به معنای تحقق همزمان رشد و عدالت است. صفات دیگری هم‌چون مواسات، رفق، مدارا و ایثار نیز دارای آثار مشابهی بر عدالت هستند.
جمع‌بندی
بر این اساس یکی از مهم‌ترین راهکارهای تحقق همزمان عدالت، پیشرفت و معنویت نهادینه کردن اخلاق اسلامی در جامعه است. در صورتی که جامعه‌ی اسلامی متخلق به اخلاق اسلامی شود، نقش اصلی را در تحقق همزمان عدالت، پیشرفت و معنویت مردم بر عهده می‌گیرند و دولت نقش مکمل را ایفا میکند و هر چه جامعه‌ی اسلامی از این اخلاق فاصله بگیرد، مردم در تحقق این امور نقش کم‌تری یافته و دولت نقش جانشین مردم را بر عهده می‌گیرد و این امر موجب بزرگ شدن نقش و وظایف دولت و در نتیجه بزرگ شدن اندازه‌ی دولت خواهد شد.
متأسفانه سیاست‌گذاران به کارکرد اخلاق اسلامی در راستای تحقق همزمان پیشرفت، عدالت و معنویت توجه لازم را ننموده و از این رو برای نهادینه شدن آن در جامعه تلاش لازم را نمی‌کنند.برای جبران این نقص پیشنهاد میشود چشم انداز بیست ساله‌ی ابعاد اخلاقی جامعه‌ی اسلامی تنظیم شود و برای تحقق اخلاق اسلامی، ضمن تدوین سیاست‌های کلی ثابت، برنامه‌های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت تدوین شود و به اجرا درآید.
پی‌نوشت‌ها:
1. حکیمی، محمد رضا، الحیات، ج 5، ص 224
2. ثقة الاسلام کلینى، الکافی، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365 هجرى شمسی، ج 2 باب الانصاف و العدل ص 144 ح 3
3. همان ج 68، باب 87 من تتمة ابواب مکارم الاخلاق، ص 356 ح 17.
منبع: "سازو کار خودکار رسیدن به «عدالت اجتماعی» چیست؟ " یادداشت حجت‌الاسلام سیدحسین میرمعزی؛ /انندیشکده برهان
