آخرین رویدادها:
آخرین مطالب
پربیننده ترین مطالب
پیوندها
کلید واژه
موضوعات
بایگانی
حدیث تصادفی
خلاصه آمار
اعلانـات
«داعش» یا همان «دولت اسلامی عراق و شام» یکی از نام هایی است که طی سالیان اخیر بیش از هر گروه دیگری در خاورمیانه نامش نه تنها در عراق و سوریه بلکه در میان رسانه های منطقه ای و بین المللی و کل جهان شنیده می شود و لرزه بر تن مردم می اندازد اما شاید آنچه در این میان ذهن جهانیان را به خود مشغول داشته است نحوه شکل گیری و گسترش این گروه در خاورمیانه و حتی کشورهای اروپایی است.
پیدایش داعش را نمیتوان در افراط و تفریط یک یا چند گروه و جمع خاصی که در یک منطقه جغرافیایی محدودی قرار گرفتهاند، ریشهیابی کرد. عوامل ظهور داعش وسیعتر از آن است که به منطقه شام و عراق یا خاورمیانه محدود شوند و عمیقتر از آن است که به افراط و تفریط افراد، اشخاص و گروهها محدود گردد. عمق مسأله را باید در دایره یک مواجهه تمدنی و از پیامدهای عملکرد جهان غرب در قبال بیداری اسلامی دید. عملکرد خشن داعش و گروههایی مانند آن، واقعیتی نیست که تنها حاصل افراط آنها یا نتیجه ظاهرگرایی و گریز یک گروه خاص از عقل و عقلانیت باشد. یعنی مسأله به اینجا ختم نمیشود که یک عده اعتدال یا برخوردهای ملایمتری ندارند.
افراطیگری، خشک سری، ظاهرگرایی، جمود و گریز از عقل و استنباطات عقلی از متون، همواره در افراد یا گروههای مختلف بخشهای جهان اسلام وجود داشته و دارد و این امور گر چه از زمینههای پیدایش گروههای افراطی هستند ولیکن هیچ گاه به تنهایی پدیدهایی در سطح داعش را به دنبال نمیآورند.
پیدایش این گروهها ریشه در رقابتهای سیاسی و عملکرد اقتداری جهانی در این منطقه دارد. کشورهایی مثل عربستان، قطر، اردن، آمریکا و برخی از دولتهای اروپایی، در این مسأله دخیل هستند و نقش این مجموعه نیز یکسان نیست بلکه نقشی دوگانه و متفاوت است.برخی از آنها، یعنی آمریکا و کشورهای اروپایی، نقش مرکزی دارند و برخی دیگر یعنی دولتهای منطقهای، از نقش پیرامونی برخوردارند.
رابطه خیزش و بیداری اسلامی با تشکیل داعش
عملکرد این مجموعه به تنهایی عامل ایجاد فعالیتهای افراطی داعش نیست و رفتار آنها در تقابل و رویارویی با پدیدهای دیگر به این امر منجر شده است و آن پدیده چیزی جز بیداری اسلامی نیست؛ بنابراین پیدایش داعش را نباید به عواملی در سطح افراط و تفریط های افراد و گروههایی خاص ختم کرد؛ بلکه باید در افق عوامل اجتماعی گسترده و عمیقی نظیر خیزش فرهنگی و تمدنی جهان اسلام، بیداری اسلامی، عملکرد تاریخی جهان غرب با آن دید.
اقتصاد و سیاست جهان غرب با قرار گرفتن در موقعیت مرکزی، بدون وضعیت حاشیهای و پیرامونیِ بخشی دیگر از کشورهای جهان، قابل استمرار و دوام نیست.
دخیل دانستن عوامل مزبور، به معنای استناد دادن این پدیده به توطئه سیاسی یک گروه و با یک دولت غربی و یا شرقی نیز نیست. توطئه های سیاسی پروژه های طبیعی محدودی هستند که در بخشی از فرایندها و پروسهها وسیع تر اجتماعی شکل میگیرند.
اگر ما خیزش و بیداری اسلامی را نمیداشتیم و مطالبه تکوین و تشکیل اقتدار جهانی اسلام، بخشی از مطالبه عمومی مسلمانان نمیشد؛ اینک هیچ توطئه منطقهای یا غربی نمیتوانست، تحت پوشش دولت اسلامی، رفتارهای سبعانه داعش را داشته باشد و اگر عملکرد دولت های عمومی و کشورهای غربی نمیبود. پاسخ به مطالبه فرهنگی و تمدنی جهان اسلام در صورت مسخ شده و افراطی داعش ظاهر نمی شد.
داعش محصول عملکرد مستقیم و ابتدایی دول غربی نیست، پدیدهای است که در بخشی از مواجهات غرب با جهان اسلام و در مقطعی خاص فرصت بروز پیدا میکند. کشورهای غربی یعنی دولت آمریکا و دولت های اروپایی از زمینههای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مشترکی برخوردارند، روابط اقتصادی و سیاسی آنها اینک به گونهای نیست، که در گسست از نحوه تعامل و رفتار آنها با بخشهای دیگر جهان، قابل دوام باشد. اقتصاد و سیاست جهان غرب با قرار گرفتن در موقعیت مرکزی، بدون وضعیت حاشیهای و پیرامونیِ بخشی دیگر از کشورهای جهان، قابل استمرار و دوام نیست. و به همین دلیل دولت آمریکا یا دولتهای اروپایی، تحولات کشورهای اسلامی و غیر آن را در راستای منافع خود معنادار میبینند و دخالت خود در این کشورها را با ادبیات دفاع از منافع ملی برای محیط داخلی یا در سطح جهانی، تفسیر و توجیه میکنند.
منافع ملی، بخشی از ادبیات سیاسی غرب برای حضور نظامی و سیاسی آن در تحولات جهان اسلام است. آنها دویست سال است که برای حفظ منافع ملّی خود در این منطقه فعال هستند. تأمین مواد خام از یک سو و ایجاد و حفظ بازارهای مصرف برای کالاهای مختلف تولید شده نظامی و غیرنظامی از دیگر سو، از مهمترین و اساسیترین منافعی است که به دنبال آن هستند، آنها اگر بتوانند حق مالکیت را از ملتهای منطقه نسبت به مواد خام و در رأس آن نفت سلب میکنند و مالکیت آن را به صنعت و صاحبان صنعت و در واقع مالکیت آن را به صاحبان جهانی قدرت و ثروت اختصاص میدهند.
ادبیات مدرن و غربی
منافع دول غربی در منطقه، همواره در مقاطع گوناگون در زیر پوشش عناوین مختلف دنبال شده است. ادبیاتی که جهان غرب از آن برای پوشش اهداف عملیاتی خود استفاده میکند، در نخستین گام ادبیاتی مدرن و غربی است. ”منافع ملی” بخشی از این ادبیات به زبان سیاسی و دیپلماتیک است. بخش دیگر این ادبیات از مفاهیم عام تر استفاده میکند. مفاهیمی که از قدرت اقناعی بیشتری در محیط فرهنگی جهان غرب و بیرون از آن برخوردار باشد. مانند استعمار و آبادانی جهان، توسعه، آزادی، لیبرالیسم، دموکراسی، حقوق بشر یا مبارزه با عقب ماندگی تاریخی، استبداد، دیکتاتوری و محور شرارت.
این مفاهیم با بار نظری مدرن و تفسیر دنیوی و سکولاری که از آنها میشود. حرکت های اقتصادی و سیاسی غرب را پوشش ایدئولوژیک میدهند، یعنی آنها به راستی به دنبال آباد کردن همه دنیا، مدرن کردن دیگر کشورها، تأمین دموکراسی و حقوق بشر و نابودی استبداد و دیکتاتوری در آنها نیستند. آنها در زیر پوشش این مفاهیم اغراض اقتصادی و سیاسی خود را دنبال میکنند و به همین دلیل دولتهای مستبدی را که تأمین کننده اهداف آنهاست ایجاد یا حمایت میکنند.
خیزش فرهنگی و تکوین قدرت اسلامی خیزشی نیست که دول غربی تحمل آنرا داشته باشند و غرب در مواجهه با این حرکت از همه ظرفیت های خود استفاده خواهد کرد.
حرکت دول و سازمان های غربی به سوی عملیاتی کردن مفاهیم مزبور، اهداف و اغراض آنها را تأمین نمیکند بلکه برای آنها نتایجی معکوس به بار میآورد زیرا در شرایطی که جهان اسلام، هویت فرهنگی و تاریخی خود را دنبال میکند، جامعه اسلامی تفسیر و برداشت تمدنی و دینی خود را از این مفاهیم خواهند داشت.
در کشورهای اسلامی اگر مردم حضور پیدا کنند و اگر اراده مردم در بستر فرهنگ و تاریخ اسلامی فعال شود نتیجه آن چیزی نخواهد بود که دول غربی از آن با عنوان منافع ملی خود از آن یاد میکنند. و از همین جهت آمریکا و دول اروپایی، به رغم شعارهای ایدئولوژیک خود در قبال استبدادهایی که در حاشیه منافع سیاسی و اقتصادی آن قرار گیرد، موضع گیری نمیکند بلکه آنها را مورد حمایت قرار میدهد.
غرب نه تنها به شعارهای ایدئولوژیک خود وفادار نیست، هر جا که منافع آن اقتضا کند، ناگزیر از مفاهیم نظری رقیب نیز استفاده میکند و استفاده از این مفاهیم هنگامی ضروری میشود که امکان حذف، تضعیف و استفاده از جایگزین وجود نداشته باشد.
بیداری اسلامی که با نقطه عطف انقلاب اسلامی ایران، شکل گرفته است، مفاهیم دینی قلمرو فرهنگ اسلامی را زنده و فعال کرده است این جریان با حضور مسلمانان به سوی یک قدرت فراگیر اسلامی حرکت خواهد کرد.
خیزش فرهنگی و تکوین قدرت اسلامی خیزشی نیست که دول غربی تحمل آنرا داشته باشند و غرب در مواجهه با این حرکت از همه ظرفیت های خود استفاده خواهد کرد.
مفاهیم ایدئولوژیک مدرن تا قبل از بیداری اسلامی پوشش مناسبی برای حضور سیاست غرب در این منطقه بودند. ناسیونالیسم، سکولاریزم، لیبرالیسم، سوسیالیسم، کمونیسم و… مفاهیمی بودند که بلوک شرق و غرب در تحت پوشش آنها، منافع خود را در منطقه دنبال میکردند.
خیزش اسلامی و حیات مجدد معانی دینی و اسلامی
در جریان فروپاشی خلافت عثمانی قدرت های منطقهای متعددی شکل گرفت و همه این کشورها برای توجیه خود از مفاهیم مدرن ناسیونالیسم عربی، ترکی و غیر آن استفاده میکردند و حتی مسلمانان این کشورها زمانی که میخواستند در برابر سیاست های غربی مقاومت کنند از این ادبیات بهره میبرند، مثل جمال عبدالناصر در مصر یا جنبش فتح در فلسطین.
خیزش اسلامی و حیات مجدد معانی دینی و اسلامی جاذبه مفاهیم مزبور را در محدوده جوامع اسلامی، تضعیف کرد و این مفاهیم کارآمدی پیشین خود را در این منطقه از دست دادند. جهان غرب از مفاهیم مدرن برای اهداف و اغراض سیاسی و اقتصادی در حوزه فرهنگی خود و همچنین در بخش هایی از فرهنگ اسلامی که در حاشیه فرهنگ مدرن شکل گرفته اند، استفاده میکند ولکن استفاده از این مفاهیم در محدوده اسلام احیا شده و در حوزه فرهنگ عمومی جهان اسلام، ناکارآمد است و اقتصاد و سیاست غرب در همین بخش از فرهنگ اسلامی ناگزیر، ادبیات دینی را به کار میگیرد.
با توجه به عوامل و زمینههای مختلفی که در شکلگیری داعش نقش دارند، پس نمی توان داعش را محصول سیاست آمریکا، اسراییل یا دول غربی دانست و ما باید سهمی را که مسلمانان در آن دارند نیز به رسمیت بشناسیم.
وقتی جهان اسلام ادبیاتی را که ریشه در هستی شناسی و انسان شناسی جهانی دیگر دارد پس میزند، سیاست مربوط به آن جهان دیگر برای حضور در جهان اسلام ناگزیر از ادبیات مربوط به جهان اسلام استفاده میکند و در صورتی که فرصت پیدا کند این ادبیات را با قرائت جدید و مناسب با خود به کار می گیرد و در غیر این صورت همان ادبیات دینی و اسلامی را به صورت شتابزده عملیاتی و کاملاً کاربردی به کار میبرد.
یکی از نخستین کاربردهای موفق غرب برای استفاده خام از ادبیات دینی بخشی از جهان اسلام، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در افغانستان اتفاق افتاد، در شرایطی که بلوک غرب، شوروی را رقیب جهانی خود میدید، سیاست غرب که از انقلاب اسلامی ایران غافلگیر شده بود، تلاش کرد این حرکت را به سوی قدرت رقیب خود، هدف گیرد و القاعده پدیدهای جدید بود که از این طریق با وساطت دولت عربستان شکل گرفت.امام خمینی از این پدیده که در شرایط پس از انقلاب ابعاد جدیدی پیدا میکرد، با عنوان اسلام آمریکایی یاد کرد.
داعش نیز پدیدهای است که بدون توجه به این مجموعه قابل تبیین نیست؛ عوامل تأثیرگذار در پیدایش داعش عوامل مختلفی است، از آن جمله:
– بسترها و زمینههای تاریخی اندیشه و تفکر در جهان اسلام.
– مواجهه و رویارویی دویست سال اخیر جهان غرب با دنیای اسلام.
– خیزش و بیداری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران.
– عملکرد سیاسی، نظامی، اقتصادی غرب در رقابت با حیات مجدد اسلامی.
پس با توجه به عوامل و زمینههای مختلفی که در شکلگیری داعش نقش دارند، پس نمی توان داعش را محصول سیاست آمریکا، اسراییل یا دول غربی دانست و ما باید سهمی را که مسلمانان در آن دارند نیز به رسمیت بشناسیم.
پی نوشت:
این مطلب خلاصه ای است از مصاحبه ای که شفقنا با حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران درباره چگونگی رویش پدیده داعش در تاریخ ۲۰ آبان۱۳۹۳ انجام داده است.
