خرافه‌گرایی معلول دور شدن جامعه از علم و دین است

بها دادن به آرای متخصصان و صاحب نظران یکی از زمینه‌های رشد خرافات است. استاد هادوی معتقد است بعضی از برنامه‌ها و فیلم هایی که در برنامه «سینما ماوراء» تلویزیون پخش می‌شود، ترویج خرافه است.

در نهایت ممکن است نوع خرافاتی که در جوامع دینی ظهور و بروز می کند با خرافات جوامع لائیک تفاوت داشته باشد. حتی در جوامع دینی نیز برخی از خرافه ها در زمینه آداب و رسوم غیردینی پدید می آید.

یکی از عرصه هایی که زمینه رشد خرافه در آن بیشتر است، مسائل ماورائی و تاثیر و تاثر موجودات ماورائی در زندگی انسان هاست. در این حوزه اسباب لغزش فراهم تر است و باورهای غیرمعقول بسیاری فراروی افراد قرار دارد و به سادگی اشخاصی که قدرت تفکر و آگاهی های علمی کمتری دارند، در دام این باورها می افتند.

در گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین مهدی هادوی رئیس گروه فقه و اصول شورای بررسی متون علوم انسانی وزارت علوم و مدرس درس خارج حوزه علمیه قم، به آسیب شناسی رشد خرافات در جامعه پرداختیم. به نظر این محقق بها دادن به آرای متخصصان و صاحب نظران یکی از زمینه های رشد خرافات است. استاد هادوی معتقد است بعضی از برنامه ها و فیلم هایی که در برنامه «سینما ماوراء» تلویزیون پخش می شود، ترویج خرافه است. این گفتگو از نظر شما می گذرد.

" ابتدا بفرمایید خرافه چیست و چه ریشه هایی دارد؟
- خرافه مجموعه اعتقادات، رفتارها و مراسمی است که مبتنی بر عقل یا شرع یا علم نباشد یعنی اموری که عقل، شرع و علم آنها را تایید نمی کند. این ها امور متنوعی می باشند، گاهی اوقات اعتقادی و در مواقعی رفتاری در قالب آداب و رسوم می باشند که انواع مختلفی دارند.

" خرافه‌گرایی و خرافات بیشتر در چه جوامعی شکل می‌گیرد؟
- در جوامعی که زمینه های علمی، عقلی و دینی با نوعی ضعف یا مشکل مواجه است. وقتی جامعه از علم، عقل یا دین فاصله می گیرد، زمینه های گرایش به خرافات افزایش می یابد، یعنی وقتی ارتباط جامعه با منابع علم، دین و عقل یا به عبارت بهتر دانشمندان، دین و متفکران کاهش پیدا می کند و مواقعی که شأن و جایگاه اجتماعی این گونه افراد تضعیف می شود یا مجاری ارتباط و تریبون های آنان با مردم کاهش پیدا می کند که دراین شرایط جامعه به طور طبیعی گرفتار خرافات می شود.

" آیا خرافه گرایی مختص زمان های ویژه ای نیز می باشد؟
- در هر زمانی که چنین زمینه ای تحقق یابد، پدیده خرافات به وجود می آید، چه در گذشته و چه در دوران معاصر. هم اکنون نیز در کشورهای پیشرفته دنیا شاهد گسترش خرافه می باشیم زیرا فرهنگ عمومی جامعه توسط دانشمندان و عالمان دینی یا فیلسوفان هدایت نمی شود، بلکه دیگران به صورت شبه دینی و شبه عقلی میدان را به دست می گیرند، متاسفانه بخشی از خرافه ها از کشورهای غربی و به ظاهر پیشرفته به کشور ما منتقل می شود.

" آیا معیار خاصی برای تشخیص خرافه وجود دارد؟ و آیا قبول دارید که چنین معیاری که قابل پذیرش برای همگان و تمام جریان های فکری و اعتقادی باشد وجود ندارد؟
- خیلی از امور محل اختلاف اند؛ اما این امر بدان معنی نیست که فاقد معیار برای تشخیص می باشند. خرافه ممکن است در برخی از مصادیق محل اختلاف باشد اما یک معیار عمومی برای آن وجود دارد یعنی زمانی که با مسئله ای مواجه می شویم که عقل، شرع و علم آن را تایید نمی کند در حوزه خرافات قرار می گیرد ولی برای فهم این که چه کسی تشخیص می دهد که عقل، علم یا شرع چیزی را تایید نمی کند باید به کارشناسان مورد اعتماد مراجعه کنیم. مثلا در مباحث دینی به فقها و علمایی که علم و فهم کافی در دین دارند باید رجوع کرد. یا در مباحث علمی به دانشمندانی که تخصص کافی دارند و در مباحث عقلی نیز همین طور.
ما راهی برای دستیابی به معیاری که همه افراد بتوانند تمام مصادیق خرافه را تشخیص دهند نداریم، مردم باید به کسانی که قدرت این تشخیص را دارند یعنی همان متخصصان علم و دین مراجعه کنند.

" آیا قبول دارید که گاه، بین همین متخصصان نیز ممکن است اختلاف نظر وجود داشته باشد؟
- موارد مورد اختلاف زیاد نیست. مواردی که اختلاف بین دانشمندان واقعی وجود داشته باشد کم است. کسانی که در هر زمینه ای مدعی اند و بدون تخصص در هر زمینه ای صحبت می کنند، ممکن است که چیزهایی را ادعا کنند که متخصصان آن علم، آن را خرافه بدانند ولی در بین متخصصان واقعی چنین اختلافاتی کم تر است.

" اخیرا بعضی از اهل سیاست از رشد و ترویج خرافه سخن می گویند. چرا؟
- یک مشکل عمومی در کشور وجود دارد و آن این که کارهایی که نیاز به تخصص دارد از آرای متخصصان استفاده درست نمی شود. در حالی که ما جزو کشورهای غنی به لحاظ بهره مندی از متخصصان مختلف می باشیم، اما در مقام تصمیم گیری و تولید بسیاری از تصمیم ها به ویژه در امور فرهنگی از تخصص متخصصان استفاده بهینه نمی شود و به همین دلیل خرافه رشد می کند. مثلا در حوزه مباحث علمی درباره درمان های غیرمتعارف موضوعاتی داریم که جزو خرافه می باشند.

درمان به شیوه های دیگری غیر از درمان شیمیایی ممکن است امری علمی یا مقبول به لحاظ عقلی و شرعی باشد اما امروزه در بحث هایی مثل انرژی درمانی و... مواجه با نوعی خرافه های درمانی می شویم. چون که ما جایگاه کسانی که باید در آن زمینه اظهارنظر می کردند را تضعیف کرده ایم یا ارتباط آنان با مردم را کاهش داده ایم.

در حوزه دین نیز گاهی اوقات تریبون به دست کسانی می افتد که صلاحیت اظهارنظر در آن حوزه را ندارند و مطالبی می گویند که برای کسی که آشنا به مسائل دینی است، بطلان آن روشن است. اما این مطلب متاسفانه در تریبون ها گفته می شود و به همین دلیل از سوی مردم پذیرفته می شود.

" اگر ممکن است چند مورد از مصادیق عینی خرافه را ذکر کنید؟
- مصادیق آن فراوانند، چیزهایی می باشند که جزو دین نیستند و کم کم خود را در دین وارد می کنند. این ها به یک معنی خرافه و به معنای دیگر بدعت در دین محسوب می شوند.

برخی از خرافه ها در قالب مناسک خودشان را نشان می دهند، مانند آدابی که در برگزاری مجالس در بین خانم ها شکل می گیرد و به عروسی قاسم شهرت دارد که ممکن است در ابتدای شکل گیری اشکالی نداشته باشد ولی بعد که به صورت یک نهاد و باور درمی آید مشکلاتی را ایجاد می کند.

در بعضی از شهرها این مجالس به یاد قاسم بن الحسن که در کربلا به شهادت رسید برگزار می شود که در آنها کارها و آدابی صورت می پذیرد که به عنوان یک امر دینی تلقی می شود، در حالی که «من درآوردی» است. یک مصداق دیگر در تولیدات صدا و سیماست که گاه شکل های واضح خرافه را دارد بسیاری از چیزهایی که در برنامه «سینما ماوراء» به مردم عرضه می شود، خرافه است. یکی از این خرافه ها که صدا و سیما در این برنامه اصرار به نشان دادن آن دارد مربوط به بحثی در مورد جاذبه می باشد که یک خرافه علمی در آمریکا است که سیما چند بار آن را نشان داده است. این برنامه انواع خرافه های بودایی، هندویی وغربی را القا می کند.

" نظر شما در مورد سریال های صدا و سیما در ماه رمضان که بحث های زیادی را برانگیخت چیست؟
- برخی از مسائل را صدا و سیما با هدف تصویرسازی از مفاهیم دین تولید می کند که نوعی ترویج خرافه گرایی در جامعه است. مثلا در مجموعه اغما هدف به تصویر کشاندن وسوسه های شیطانی بود و تلاش آنان در عرصه یک مفهوم دینی قابل تقدیر است ولی نشان دادن شیطانی در شکل یک بشر که قابل رویت باشد ممکن است در ذهن مردم این مفهوم را ایجاد کند که شیطان برای وسوسه کردن در قالب یک انسان یا موجود بشری به چشم آنان می آید در حالی که در مفاهیم مربوط به وسوسه های شیطانی چنین چیزی را نداریم.

احیانا برای برخی از انبیا و اولیا شیطان به چنین اشکالی درمی آمده است چون راه دیگری برای گمراه کردن نداشته است اما یک امر عمومی برای همه مردم نیست، بنابراین نمایش چنین چیزی موجب ایجاد یک تصور بسیار خرافی از وسوسه شیطان در ذهن مردم می شود. شیطان با روح انسان ها و درون آنان ارتباط دارد. بسیاری از انسان ها با تجسم شیطان در قالب یک شخص گمراه نمی شوند و گمراهی آنان به این طریق نیست. صدا و سیما خود را مکلف نمی داند که برای برنامه های عمومی و پربیننده خود با افراد متخصص و مورد تایید مراکز علمی مشورت کند.

" معمولا این سریال ها مشاور و کارشناس مذهبی دارند بنابراین یک سوال مهم تر مطرح می شود، که در مواقع اختلاف نظر بین علما، معیار صحیح تشخیص خرافه چیست؟
- در مسائل مهم وقتی که با تعارض دیدگاه های علما مواجهیم باید آن مطلب به تعدادی از علما عرضه شود و رای اکثریت ملاک عمل باشد. اولا باید دید کسانی که به عنوان کارشناس مذهبی در این برنامه ها زحمت می کشند، چقدر صلاحیت لازم را دارند. دوم این که رای یک نفر نمی تواند برای مجموعه ای از مردم کافی باشد. دراین موارد مهم، باید عده ای از کارشناسان مورد پذیرش مجامع علمی، حوزوی و دانشگاهی نظر دهند و تایید کنند.

در مواقعی نیاز به تایید کارشناسان روانشناسی و علوم اجتماعی نیز هست زیرا این سریال ها به تعداد زیادی از مردم عرضه می شود و آثار روانی مخربی را ممکن است به دنبال داشته باشد. الان معیار کمی تعداد مخاطب دارد ملاک پذیرش برنامه ها می شود که قابل قبول نیست. داشتن مخاطب زیاد به معنی علمی و دینی صحیح و عقلانی بودن نیست.

---

منبع:
سایت حجت الاسلام مهدی هادوی