حبط اعمال یا ظلم؟!

آیا حبط اعمال منافى عدل الهى نیست؟

پاسخ:

مشهور است که متکلمین شیعه و اشاعره منکر احباط و معتزله معتقد به آن می باشند. از سوی دیگر بدون شک بر اساس آیات متعدد قرآن احباط در بعضی موارد ثابت می باشد مانند احباط اعمال کسی که مرتد گشته و بدون توبه می میرد. برای فهم درست مسئله باید دقت نمود که احباطی که شیعه منکر آن است به چه معنا است و آنچه آیات الهی اثبات می کند چیست؟

ابتدا دیدگاه معتزله که معتقد به احباط می باشند بیان می شود یعنی همان دیدگاهی که شیعه منکر آن شده است.

معتزله معتقد بودند که بین هر گناه و هر عمل صالحی رابطه احباط است اما در نحوه رابطه آنها دیدگاه های مختلفی داشتند:

1- گناهان زیاد حسنات کم را نابود می کند بی آنکه حسنات تأثیری در کم شدن گناهان داشته باشد پس اگر کسی گناهانش بیش از اعمال صالحش باشد تنها همان گناهان برای او ثبت می شود.

2- گناهان زیاد حسنات کم را نابود می کند ولی به میزان حسنات از گناهان کم می شود.

در هر دو نظر بالا تقدم و تأخر گناه و عمل صالح مطرح نیست.

3- گناه متأخر مطلقا (چه کم چه زیاد) عمل صالح متقدم را نابود می کند.

نظر اول و سوم موجب ظلم است زیرا عمل صالح هیچ تأثیری نداشته و هیچ انگاشته شده است. اما نظر دوم در عین اینکه ظلم نیست با آیات متعددی که دلالت بر ثواب اعمال صالح مطلقا (حتی در فرض وجود گناه) دارد منافات پیدا کرده و لازمه آن خلف وعده توسط خدای متعال است.

شیعه چنین احباطی را منکر شده یعنی رابطه احباط بین هر گناه با هر عمل صالحی که منجر به ظلم یا خلف وعده الهی می شود.

در مسئله تأثیر اعمال خدای تعالی به روش عقلا عمل می کند که پاداش و کیفر هر عملی را جداگانه می دهد مگر در بعضی موارد که رابطه مولویت و عبودیت کاملا قطع شود مثل ارتداد و شرک که در صورت عدم توبه موجب نابودی اعمال می شود

اما آیات قرآن نوع دیگری از احباط را اثبات می کند که متکلمین شیعه نیز آن را پذیرفته اند. به عنوان نمونه چند آیه ذکر می شود:

1- «من یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فأولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا و الآخره» (بقره، 217) و کسانی از شما که از دین خود برگردند و در حال کفر بمیرند آنان کردارهایشان در دنیا و آخرت تباه می شود.

2- «لئن اشرکت لیحبطن عملک» (زمر، 65) اگر مشرک گردی عمل تو تباه می گردد.

مرحوم علامه در بحث مفصلی درباره حبط اعمال برای رد نظریه معتزله دو دلیل ذکر کرده اند:

اول:

خداوند می فرماید «و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا عسی الله ان یتوب علیهم و الله غفور رحیم» (توبه، 103) و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با کار دیگری که بد است در آمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد که خدا آمرزنده مهربان است.

این آیه به وضوح بیان می نماید که اعمال انسان مختلف است (بعضی گناه و بعضی عمل صالح است) و تا الحاق توبه الهی، به حال خود باقی می ماند و این یعنی عدم احباط.

دوم: در مسئله تأثیر اعمال خدای تعالی به روش عقلا عمل می کند که پاداش و کیفر هر عملی را جداگانه می دهد مگر در بعضی موارد که رابطه مولویت و عبودیت کاملا قطع شود مثل ارتداد و شرک که در صورت عدم توبه موجب نابودی اعمال می شود.

اگر کسی رابطه مولویت و عبودیت را بطور کامل با خدا قطع کند اعمال صالحش موجب سعادت (دنیوی و اخروی) او نمی شود. باید توجه داشت که استحقاق حبط عمل بواسطه کفر و امثال آن هنگام صدور عصیان از اوست ولی حتمیت آن هنگام موت است

اعمال در سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی انسان مۆثر است. «فمن اتبع هدای فلا یضل و لا یشقی و من اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا و نحشره یوم القیامه اعمی» (طه، 123و124) هر کس از هدایتم پیروی کند نه گمراه می شود و نه تیره بخت، و هر کس از یاد من دل بگرداند در حقیقت زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.

سبب اصلی تأثیر اعمال در سعادت و شقاوت در سوره محمد آیه یازدهم چنین بیان می شود: «ذلک بأن الله مولی الذین آمنوا و ان الکافرین لا مولی لهم» چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند ولی کافران را سرپرست (و یاری) نیست.

بنابراین اگر کسی رابطه مولویت و عبودیت را بطور کامل با خدا قطع کند اعمال صالحش موجب سعادت (دنیوی و اخروی) او نمی شود. باید توجه داشت که استحقاق حبط عمل بواسطه کفر و امثال آن هنگام صدور عصیان از اوست ولی حتمیت آن هنگام موت است.

پس شیعه معتقد به احباط به معنای معتزلی نیست ولی حبط به معنایی که در آیات قرآن بیان شده مورد قبول بوده و منجر به ظلم نمی شود.