آخرین رویدادها:
آخرین مطالب
پربیننده ترین مطالب
پیوندها
کلید واژه
موضوعات
بایگانی
حدیث تصادفی
خلاصه آمار
اعلانـات
لااله الّا الله
یکى از اقسام توحید، توحید ذاتى است توحید ذاتى بدین معناست که ذات خداوند یکتاست و شریکى ندارد. از بیانات حضرت امیر (ع) می توان بلندترین معانی توحید را مشاهده کرد؛ «نظیر و شبیهى براى خدا نیست تا همسانش باشد.» (نهج البلاغه، خطبه 181) در جایى دیگر مىفرماید: «یگانهاى است که همچون دیگر چیزها نیست» (التوحید، ص 83) همچنین مىفرماید: «بر وجود خویش به نیروى خلقتش گواه است و بر ازلیتخویش به حدوث آفریدگانش گواه است و بر همسان ناپذیرىاش به همسانى آفریدگان» (نهج البلاغه، خطبه 152) و یا در قرآن آمده است که «ءارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهار» (یوسف/ 39) «آیا خدایان متفرق بىحقیقت بهترند یا خداى یکتاى قاهر».
از این بیانات به خوبی توحید ذاتى بدست می آید. اولین شناختى که هر کس از ذات حق دارد، غنا و بىنیازى اوست، یعنى ذاتى است که در هیچ جهتى به هیچ موجودى نیازمند نیست و به تعبیر قرآن «غنى» است، همه چیز به او نیازمند است و از او مدد مىگیرد و او از همه غنى است. یا ایها الناس انتم الفقراء الىالله و الله هو الغنى» (فاطر/15)
بنیان و اساس توحید ذاتی را این مطلب شکل می دهد که میان خدا و دیگر موجودات تمایز و تباین ذاتى وجود دارد. منظور از تباین ذاتى خدا و خلق آن است که بارى تعالى در ذات و تمامى صفات و شئون، حقیقتا از آفریدگان خود متمایز بوده است و هیچ گونه سنخیت و مشارکتى میان خالق و مخلوق نیست. این موضوع از مسلمات و قطعیات کتاب و سنت در باب خداشناسى است.
حضرت امیر (ع) در این باره می فرمایند:
«دلیل خدا، نشانههاى آشکار او است و وجودش، بودن او است و معرفتش یگانه دانستن او است و توحید، متمایز ساختنش از آفریدگان او است و حکم تمایز، جدایى وصفى است نه دورى مکانى. خدا پروردگار آفریننده است نه پرورش یافته و آفریده . هر آنچه به تصور در آید، به خلاف او است .» (الاحتجاج، ج 1، ص 299)
نیز مىفرماید: «ستایش خداى را است که به آفریدگانش بر خویش دلالت مىکند ... از آفریدگان جدا است، ولى نه آن که از آنها به مسافتى دور باشد . . . جدایىاش از چیزها با غلبه و قدرت است و جدایى چیزها از او با خضوع و بازگشتبه سوى او است .» (نهج البلاغه، خطبه 152)
این حدیث به خوبی بیان می کند که خداوند متعال با تمامى مخلوقات جدایى و بینونت دارد و این محتوای توحید ذاتی است. خداوند سبحان شبیه ندارد و به هیچ صورتى - حتى وهمى - همسان نیست:
«ستایش خداى را است که وهمها را از این که جز بر وجود او دست یابند، ناتوان ساخته است و خردها را از تصور ذاتش - که بىشبیه است - باز داشته است . در ذات او تفاوتى نیست و با عدد، هر چند کامل باشد، به شمارش و تجزیه درنمىآید . از چیزها جدا است ولى نه آن که دور باشد.» (التوحید، ص 73، حدیث 27)
یگانگی ذات خداوند متعال دو معنا دارد: نخست اینکه در هستی خود بینیاز از علت است و همه موجودات خواه مادی باشند یا مجرد از ماده، خواه جوهر باشند یا عرض، جاندار باشند یا بی جان ـ ممکن الوجود ـ نیازمند و معلول اویند و دوم اینکه، ذات خداوند مرکب از اجزاء نیست، و هیچ گونه کثرت و تعدد در ذات الهی راه ندارد چراکه ترکیب ناشی از محدودیت وجود است، و چون وجود خداوند نامتناهی و نامحدود است، هیچگونه ترکیبی ذات او راه ندارد:
«ستایش خداى واحد احد صمد یگانه را است که از چیزى وجود نیافته است و آفریدگانش را از چیزى نیافریده است. به وسیله قدرتش از چیزها جدا است و چیزها از او جدایند. چیزها را هنگام آفرینش محدود ساخت تا ناهمسانىشان با خویش و ناهمسانى خویش را با آنها آشکار کند .» (همان، ص 41، حدیث 3)
صدرالمتالهین شیرازی می گوید: «این چنین پروردگارم مرا با برهان آسمانى به صراط مستقیم راه نمود که وجود و موجود و آنچه هست منحصر در یک حقیقت است و . . . در دار حقیقت موجودى جز خداوند نیست . آنچه در عالم وجود، غیر واجب معبود، به نظر مىآید، تنها عبارت از ظهور ذات و تجلى صفات او است که در حقیقت، آن هم عین ذات او است; چنانکه در لسان عرفابر این حقیقت تصریح شده است
در جایى دیگر مىفرماید: ستایش خداى را است که از چیزى وجود نیافته است و موجودات را از چیزى نیافریده است . . . در صفات، از آنچه آفریده است جدا است» (التوحید، ص 69، حدیث 26)
از امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدند: «پروردگارت را با چه شناختى؟» فرمود: «با آن چه خود فرموده است» پرسیدند: «خداوند چگونه خود را معرفى کرده است؟» فرمود: «لا تشبهه صورة و لا یحس بالحواس و لا یقاس بالناس، قریب فى بعده، بعید فى قربه، فوق کل شیى و لا یقال: شیى فوقه، امام کل شیى و لا یقال: له امام، داخل فى الاشیاء لا شیى فى شیى داخل، و خارج من الاشیاء، لا شیى من شیى خارج، سبحان من هو هکذا و لا هکذا غیره و لکل شیى مبتدء .» (التوحید، ص 285، حدیث 2)
و یا در جای دیگر می فرمایند: «قریب من الاشیاء غیر ملامس، بعید منها غیر مباین، متکلم لا برویة مرید لا بهمة، صانع لا بجارحة .» (نهج البلاغة، خطبه 179)
این تعبیرها و تمامى روایاتى که بدین مضمون نقل شدهاند، بر وجود دو حقیقت - که یکى قائم به خود و دیگرى نیازمند و قائم به غیر است. در حقیقت، او به اشیا از خود آنها نیز نزدیکتر است: قریب من الاشیاء، ولى در همان حال، غیر از آنها است: غیر ملامس. از اشیا دور است، اما نه بهگونه بعد مکانى که خداوند در جایى و اشیا در جایى دیگر باشند . مباینت به معناى جدایى مکانى نیست، بلکه بینونتحقیقى و ذاتى است.
اما نکته ظریف و بسیار مهم این است که همانطور که از محتوای احادیث نیز بر می آمد تاکید بر جدایی (نه به معنای حسّی) خداوند و بندگان همراه با نوعی پیوند و اتصال (نه به معنای حسّی) است. برای رسیدن به معنای درستی از توحید باید هر دوی این معانی را مدّنظر قرار داد به گونه ای که تاکید بر هر یک از این دو بدون دیگری می تواند مانع این شود که توحید به معنای دقیق به ذهن متبادر شود. فلاسفه اسلامی بر هر دوی این معانی تکیه دارند. برای نمونه صدرالمتالهین شیرازی می گوید:
«این چنین پروردگارم مرا با برهان آسمانى به صراط مستقیم راه نمود که وجود و موجود و آنچه هست منحصر در یک حقیقت است و . . . در دار حقیقت موجودى جز خداوند نیست . آنچه در عالم وجود، غیر واجب معبود، به نظر مىآید، تنها عبارت از ظهور ذات و تجلى صفات او است که در حقیقت، آن هم عین ذات او است; چنانکه در لسان عرفا بر این حقیقت تصریح شده است.» (الاسفار الاربعة، ج 2، ص 292)
علیزاده - گروه دین و اندیشه تبیان
منابع:
1- کتاب التوحید -الشیخ الصدوق - تصحیح وتعلیق : السید هاشم الحسینی الطهرانی -منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة.
2- نهج البلاغه، جمع آوری سید رضی، ترجمه سیدجعفر شهیدی، انتشارات علمی فرهنگی، 1387
3- الحکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعة، محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، بنیاد حکمت صدرا، 1383
4- الاحتجاج، احمدبن علی طبرسی، ترجمه بهزاد جعفری، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1388
برای مطالعه بیشتر:
1. شهید مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،ج3
2. محمدرضایی، محمد، الهیات فلسفی، قم، بوستان کتاب، 1383
3. عبدالله جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا (قم، اسراء، 1375)
4. جعفر سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام (قم، موسسه امام صادق(ع))
5. آموزش فلسفه، محمد تقی مصباح یزدی، تهران، انتشارات امیرکبیر
