آیا بعد از رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله جانشینی لازم است؟

همه امّت اسلام بر وجوب و لزوم امامت بعد از پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه وآله اتفاق نظر دارند. این مطلب از سخنان بسیارى از دانشمندان شیعه و سنّى ظاهر بوده؛ بلکه به آن تصریح کرده اند.

در مورد این موضوع حافظ ابن حزم اندلسى در کتاب الفِصَل فی الأهواءِ والمِلَلِ والنِّحَل مى نویسد:
اتَّفَقَ جَمیعُ فِرَقِ اهْلِ السُّنَّةِ وَجَمیعُ فِرَقِ الشّیعَةِ وَجَمیعُ الْمُرْجِئَةِ وَجَمیعُ الْخَوارِجِ عَلى وُجُوبِ الإِمامَةِ؛(1) همه فرقه هاى اهل سنّت، فرقه هاى شیعه، تمامى مرجئه و همه خوارج بر وجوب و لزوم امامت اتّفاق نظر دارند. بنابراین، اختلافى نیست که بعد از رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله امامى باشد.

امامت چیست؟

همه اهل نظر از شیعه و سنّى، امامت را این گونه تعریف کرده اند:
الْإِمامَةُ هِیَ الرِّئاسَةُ الْعامَّةُ فی جَمیعِ امُورِ الدّینِ وَالدُّنْیا نِیابَةً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلّى اللَّه علیه وآله؛(2)
امامت، ریاست عمومى است بر امّت در همه کارهاى دنیا و دین به نیابت از رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله.
علماى شیعه و اهل سنّت، امامت را چنین تعریف و بیان کرده اند.(3) بنابراین امام، نایب رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله و مورد اطاعت افراد امّت در همه موارد است. بنابراین تعریفِ مورد قبول همه، اختلافى نیست که امام باید نایب رسول خدا (صلى اللَّه علیه وآله) باشد و امامت، نیابت از پیامبر است تاخلأ نبوّت پر گردد و امام، کار پیامبر را در میان افراد امّت انجام مى دهد، با این تفاوت که او پیامبر نیست.

امامت و دیدگاه شیعه

با تعریفى که براى «امام» و «امامت» شده است، شیعه امامیّه به لوازم این تعریف پایبند بوده و آن ها را از معتقدات خود به شمار مى آورد؛ ولى پیروان مکتب سقیفه و توجیه گران قضایاى پس از رحلت پیامبر خدا صلى اللَّه علیه وآله ، از پذیرش آن و التزام به لوازم تعریفى که خود به صحّت آن اعتراف دارند، سر باز زده اند.

شیعه مى گوید: بنابر تعریفى که براى امامت شده است، آن چه براى پیامبر ثابت است ناگزیر باید براى امام نیز ثابت باشد، مگر منصب نبوّت؛ که در نتیجه، امام نیز همانند پیامبر هم داراى ولایت تکوینى و هم تشریعى خواهد بود.

امام ولایت تکوینى دارد به این معنا که به اذن و عطاى خداوند متعال، در امور جارى در جهانِ هستى تصرّف مى کند و این قدرت و حقّ را از طرف خداوند متعال دارد که در موجودات تصرّف نماید.
امام ولایت تشریعى دارد به این معنا که حقّ امر و نهى در همه امور دین و دنیا به حسب تعریفى که براى امامت شده است بر جمیع افراد امّت براى او ثابت است و کسى نمى تواند از فرمان او سرپیچى نماید.
البتّه در میان علماى اهل سنّت، آنان که داراى مذاق و مشرب عرفان بوده و به تصوّف گرایش دارند، مقام ولایت تکوینى را براى ائمّه ما علیهم السلام قائل هستند؛ چراکه آنان این مقام را براى مطلق «اولیاء اللَّه» ثابت مى دانند و ائمّه ما را گرچه «امام» نمى دانند، ولى از اولیاى بزرگ به شمار مى آورند.
سوّمین مقامى که شیعه براى امامان علیهم السلام قائل است، مقام حکومت و فرمانروایى و اجراى احکام و قوانین الهى است. حکومت بُعدى از ابعاد امامت است، نه این که امامت و حکومت یک حقیقت باشند و مترادف دانستن این دو واژه، اشتباه محض است.
حکومت، شأنى از شؤون امامت است که گاهى در دست امام بوده و به دست او واقع گردیده، مانند حکومت امیر مؤمنان على علیه السلام و حکومت امام حسن مجتبى علیه السلام و گاهى هم چنین نبوده، مانند حال بقیّه ائمّه علیهم السلام که در زندان هاى حکومت جابر و ظالم وقت بوده اند و یا تحت فشار آن ها بوده، و یا مثل زمان ما که امام علیه السلام در پسِ پرده غیبت است، که به حسب ظاهر امام علیه السلام بسط ید و نفوذ کلمه ندارد، ولى در عین حال امامتش محفوظ است.

امامت و اصول دین

پیش تر اشاره شد که شیعه با اهل سنّت در مسأله امامت اختلافاتى دارند، یکى از موارد اختلاف این است که آیا امامت، از اصول دین است یا فروع؟
بنا بر عقیده شیعه، امامت از اصول دین است. براى تثبیت این اعتقاد، چند دلیل مى توان ارائه کرد که ساده ترین آن ها چنین است:
1. بدون تردید بحث از امامت، بحث از نیابت از نبوّت است و از تعریفى که براى امامت شده به وضوح و بدون هیچ ابهامى این معنا استفاده مى شود؛ چرا که در تعریف آمده: «امامت، نیابت و خلافت از رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله است» که مفاد این عبارت همان است که بیان شد.
پس بحث از امامت، بحث از شؤون نبوّت است، نظیر بحث از عصمت و هر بحثى که از شؤون نبوّت و اعتقاد به آن واجب باشد، از اصول دین خواهد بود.
2.  دلیل دیگر بر این که امامت اصلى از اصول دین است، حدیث معروفى است که از پیامبر خدا صلى اللَّه علیه وآله نقل شده است.
پیامبر خدا صلى اللَّه علیه وآله فرمود:
مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ امامَ زمانِهِ ماتَ میتَةً جاهِلیَّةً؛(4)
هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
دانشمندان شیعه و اهل سنّت این حدیث را در کتاب هاى خود از رسول خدا صلى اللَّه علیه وآله نقل کرده اند.
روشن است که منظور از مرگ جاهلیّت، مرگ کفر و نفاق است و چیزى که جهل به آن، فرجام کار انسان را به کفر و نفاق مى انجامد، باید با اصل دین ارتباط داشته باشد، وگرنه جهل به مسائل فروع هیچ گاه انسان را به این سرحدّ نمى رساند.

البتّه در بین دانشمندان صاحب نظر اهل سنّت، کسانى هستند که به آن ها نسبت داده شده که امامت را از اصول دین مى دانند. براى نمونه قاضى ناصرالدّین بیضاوى از بزرگان و مشاهیر اهل سنّت در تفسیر و کلام، امامت را از اصول دین مى داند.

ولى اکثر قریب به اتّفاق اهل سنّت، در برابر شیعه، قائلند که امامت از فروع دین است. هر چند بعضى به طور قطع به این مسأله تصریح نمى کنند، بلکه مى گویند: فروع بودن امامت انسب است، ولى در عین حال به این که امامت از اصول دین باشد نیز تصریح نمى کنند.
در هر صورت، چه امامت اصلى از اصول دین باشد؛ آن سان که شیعه معتقد است، یا از فروع دین باشد؛ آن سان که اهل سنّت مى گویند، باید بحث کرد که امام چه کسى است تا او را بشناسیم و از او پیروى کنیم، بر اوامر و نواهى او گردن نهیم و بر گفتار و کردار او ترتیب اثر بدهیم؛ چون او را نایب و خلیفه پیامبر مى دانیم.

---

منابع:
(1). الفصل فی الاهواء والملل والنحل: 4/ 72
(2). شرح المقاصد: 5/ 232. به رغم این که در منابع اهل سنّت درود و صلوات پس از نام مبارک پیامبر خدا صلى اللَّه علیه وآله به صورت ناقص (ابتر) آمده است، ما طبق فرمایش حضرتش، درود و صلوات را به صورت کامل آورده ایم
(3). تجرید الاعتقاد و شروح آن، شرح المواقف، شرح المقاصد و دیگرمنابع کلامى
(4).این حدیث با این متن در شرح المقاصد، و شرح العقائد النّسفیّه آمده است. امّا به متون دیگر در بسیارى از کتاب هاى کهن تفسیرى، کلامى، حدیثى روایت شده است. ر. ک: الإمامة فی أهم الکتب الکلامیه: 154
(5). کتاب جانشین پیامبر، اثر حضرت آیت الله میلانی