آخرین رویدادها:
آخرین مطالب
پربیننده ترین مطالب
پیوندها
کلید واژه
موضوعات
بایگانی
حدیث تصادفی
خلاصه آمار
اعلانـات
پس از تلاوت کتاب خداوند، هیچ عبادتی که به زبان ادا شود از ذکر خداوند و تقاضای رفع حاجات از درگاه او به وسیله خواندن دعاهای مأثور افضل نیست.
از جمله مباحثی که در آموزه های دینی، مورد توجه قرار گرفته و حفظ و مراقبت از آن، به همگان توصیه شده است، «ذکر» و یاد خدای متعال در تمام مراحل زندگی است، بدون این که به زمان، مکان و شرایط خاصی، محدود و منحصر شده باشد.
ذکر، دارای مراتب مختلفی است که از ذکر لفظی شروع و تا انقطاع کامل و رسیدن به قرب حق، ادامه پیدا می کند.
ما در این نوشتار به طرح مطالبی مختصر در مورد ذکر می پردازیم:
اهمیت ذکر به کمیت است یا به کیفیت؟
اگر کسی هزار مرتبه ذکر خاصی را -مثلاً «لا الله الاّ الله» - بگوید و بدون توجه و تفکر و حضور قلب باشد، آثار مطلوب از آن حاصل نخواهد شد؛ اما اگر همان ذکر را سعی کند، با حضور قلب و تفکر و دقت و اندیشه ادا نماید؛ چه بسا درهای رحمت الهی برای او باز شود
جای تردید نیست که تعداد گفتن اذکاری که در روایات مأثور آمده، نقش مهمی در ذکر و دعا و هر عمل عبادی دارد. حتی برخی از بزرگان گفته اند که اندازه عددها در دعا و ذکر، شبیه خاصیت دندانه های کلید قفل را دارد و هر کلید، با دندانه های خاص و معینی می تواند قفلی را باز کند و اگر از دندانه های کامل برخوردار نباشد، قفل را باز نمی کند. دعا و ذکر نیز چنین است؛ هر دعا و ذکر به تعداد خاصی که در آثار و منابع دینی و آموزه های مذهبی آمده باید خوانده شود، تا اثر کند و یا تأثیری داشته باشد و اگر از مقدار عدد معینی کمتر یا بیشتر خوانده شود، آن اثر مطلوب را نخواهد داشت. (حسن زاده آملی، رساله ذکر، ذاکر و مذکور، ص52)
بنابراین عدد نیز نقش مهمی در ذکر دارد، اما باید تلاش شود که عدد و کمیت با کیفیت همراه شود و گرنه باز عدد خاص به تنهایی آثار مطلوب را در پی نخواهد داشت. در روایات آمده است: «طوبی لمن شغل قلبه بالفکر و لسانه بالذکر» (غررالحکم ص239، ح4) یعنی خوشا به حال کسی که دلش را همراه با فکر و زبانش با ذکر مشغول کند.
هرگاه ذکر با فکر و کیفیت با کمیت همراه شد، آثار و برکات خاصی را در پی خواهد داشت. حضرت امام خمینی (ره) در مقام تبیین این حقیقت می گوید: قوت و کمال تذکر بسته به قوّت و کمال تفکر است و آن تفکر که نتیجه اش تذکر تام معبود است، در میزان سایر اعمال نیاید و با آنها در فضیلت طرف مقایسه نشود، معلوم است غایب و ثمره مهم عبادات، بدست آوردن معارف و تذکر معبود است و این خاصیت از تفکر صحیح بهتر حاصل می شود، شاید یک ساعت تفکر درهایی از معارف به روی سالک بگشاید که عبادت هفتاد سال نگشاید، گرچه ذکر حق و به یاد خدا بودن از صفات قلب است و اگر قلب متذکر شد، تمام فوایدی که برای ذکر است از آن حاصل می شود، ولی بهتر است که ذکر قلبی و تفکر، با ذکر لسانی همراه گردد. (چهل حدیث امام خمینی ره ص 292 با کمی تغییر)
پس از این مطلب نتیجه می شود که کمیت و کیفیت ذکر، هر دو باید در کنار هم قرار گیرد تا مؤثر واقع شود و طبق آنچه تاکنون گفته شد، بخوبی مشخص می شود که اگر کسی هزار مرتبه ذکر خاصی را -مثلاً «لا الله الاّ الله» - بگوید و بدون توجه و تفکر و حضور قلب باشد، آثار مطلوب از آن حاصل نخواهد شد؛ اما اگر همان ذکر را سعی کند، با حضور قلب و تفکر و دقت و اندیشه ادا نماید؛ چه بسا درهای رحمت الهی برای او باز شود. همچنین معلوم شد هر کدام از کمیت و کیفیت، در جای خود مطلوب است؛ ولی کمیت که از هرگونه کیفیت بی نصیب باشد، نتیجه مطلوب را نخواهد داشت. (چهل حدیث امام خمینی ره ص292)
بنابر این در صورت تعارض میان کیفیت و کمیت، انسان باید کیفیت عمل را مورد توجه قرار دهد، یعنی کمتر دعا کند ولی با تفکر و حضور قلب.
مراتب داشتن ذکر
ذکر واقعى همان توجه قلبى به خداوند است و هم چنین ذکر لفظى نمى تواند به کلّى خالى از ذکر قلبى و توجه درونى باشد. اما این توجه همیشه و در همه افراد یکسان نیست؛ گاهى بسیار ضعیف و گاهى بسیار قوى است به گونه اى که شخص مشغول ذکر کاملا به آنچه مى گوید توجه دارد و حضور خداوند را با تمام وجود درک مى کند. بنابراین ذکر قلبى داراى مراتب بى شمارى است و چنان نیست که توجهات قلبى همیشه و در همه افراد یکسان باشد و تفاوتى بین آن ها ملاحظه نگردد. افراد ضعیف تنها به مراتب نازل ذکر نایل مى شوند و مراتب عالى آن، که عبارت است از توجه تام و کامل به ذات و صفات و اسماى الهى، به جز براى اولیاى خاص و برگزیده خداوند میسر نمى گردد. در این میان، گاهى مرتبه نازل ذکر سبب و زمینه رسیدن به مرتبه عالى ترى از آن مى گردد و به واقع، ذکر هم وسیله مى شود و هم غایت و هدف. به این حقیقت در برخى از دعاها و مناجات ها اشاره شده است؛ مثلاً در مناجات شعبانیه مى خوانیم: إِلهى وَ أَلْهِمْنى وَلَهاً بِذِکْرِکَ إِلى ذِکْرِکَ؛ خدایا (با موفق داشتنم) به یاد خودت، به من اشتیاق و شیفتگى (بیشترى) نسبت به (مراتب عالى تر) یاد خودت عنایت فرما.
این که برخى از مراتب ذکر وسیله رسیدن به مراتب عالى تر آن قرار داده شده، دلالت دارد بر این که براى رسیدن به مراتب عالى ذکر ابتدا باید از مراتب ضعیف تر شروع کرد. ما ابتدا باید از ذکر لفظى شروع کنیم و به این بهانه که در هنگام گفتن ذکر لفظى توجهمان به خداوند ضعیف است، آن را رها نکنیم. گاهى هنگامى که دعا و ذکر ما بى رمق و بى روح است و از توجه کافى به مبدأ هستى برخوردار نیست، شیطان ما را وسوسه مى کند که آن را رها کنیم؛ چرا که ذکر و دعایى که از توجه قلبىِ کافى به خداوند برخوردار نباشد، چون جسمى بى روح و مرده است و فایده اى ندارد! برخى از روشن فکران نیز که دچار انحراف و لغزش شده اند سخنانى شبیه این را تکرار مى کنند؛ مثلاً در مورد نماز مى گویند: نمازهایى که اغلب مردم مى خوانند، صرفاً لقلقه زبان و عارى از توجه به خداوند و توجه به محتواى نماز است و فایده اى ندارد و خواندن و نخواندنش یکسان است! این پندار ناشى از وسوسه شیطان است. آنان غافلند که همین ذکر و نماز به ظاهر بى روح و خالى از توجهِ کافى، گرچه در برابر ذکر با توجه و نماز با حضور قلبِ کافى چیزى به شمار نمى آید، اما چون براى اظهار بندگى خدا انجام مى پذیرد، این قابلیت و استعداد را دارد که روح ما را صفا و نورانیت ببخشد و سبب رسیدن به مراحل عالى تر توجه به خداوند گردد. پس نباید آن را بى ثمر و بدون فایده قلمداد کنیم و تحت تأثیر وسوسه هاى شیطانى آن را ترک کنیم.
هم چنین اگر به هنگام خواندن قرآن حال و توجه کافى نداریم، باید مراقب باشیم شیطان ما را وسوسه نکند که خواندن قرآن بدون توجه به محتوا و معناى آن چه فایده اى دارد. چنان که عده اى تحت تأثیر القائات شیطان، خواندن قرآن بدون توجه و درک معانى آن را خالى از فایده مى دانند. درست است که این قرائت در مقابل قرائت اولیاى خدا قطره اى در برابر دریا به حساب مى آید، اما وقتى انسان با توجه ارتکازى به خداوند و جهت اظهار بندگى قرآن را با احترام بگشاید و آیات آن را بخواند و مرور کند، کارى پرفایده و پرثمر انجام داده است. البته گرچه ما باید به اذکار لفظى اهمیت بدهیم و آن ها را ترک نکنیم، اما نباید هم به آن ها اکتفا نماییم. باید با همتى عالى، سعى کنیم از مسیر اذکار لفظى به توجهات قلبى برسیم و توجه فزون ترى به اسما و صفات الهى پیدا کنیم.
در این جا ذکر این نکته نیز بایسته است که ما غالباً، متناسب با حالمان، فقط به وسیله یک یا دو اسم از اسامى خداوند به ذات حق توجه پیدا مى کنیم. این در حالى است که، براى مثال، در دعاى گران سنگ و پرمحتواى جوشن کبیر، با ذکر هزار اسم بارى تعالى، از مسیر آن ها به ذات حق توجه مى یابیم. مسلماً این توجه گسترده تر از توجهى است که تنها از مسیر یک یا دو اسم از اسامى حضرت حق حاصل مى آید. از این رو مناسب است براى ارتباط با خداوند، به جاى تأکید بر یک یا چند مناجات خاص، از سایر ادعیه و مناجات هاى منقول از معصومان علیهم السلام نیز استفاده کنیم.
نتیجه:
حاصل سخن اینکه ذکر نیز مانند تمام امور مهم شرعی دارای تقسیمات، ضوابط و شرایط خاصی است که رعایت این امور برای بهره بردن صحیح لازم است.
معنای حقیقی ذکر و یاد خدا آن است که انسان در هر موقعیتی که هست در حال اطاعت و بندگی خداوند باشد و خدا را فراموش ننماید. تمام اعمال و آداب بندگی خداوند یاد خدا به معنای وسیع و حقیقی کلمه محسوب می شود و مهم هم این است که انسان در تمام زندگی خود اهل ایمان و بنده خدا باشد. ذکر زبانی هم در صورتی موثر است که به معنای وسیع کلمه انسان ذاکر خدا و بنده واقعی حق تعالی و مطیع او باشد.
منابع:
سایت اندیشه قم
چهل حدیث امام خمینی ره
ویکی فقه
سایت حوزه
سایت بیتوته
سایت آقای مصباح یزدی
