علما و مشروطیت، از همسویی تا نا همگرایی

با جنبش تنباکو، پایه های حکومت استبدادی ناصرالدین به لرزه درآمد و هیبت دولت مطلقه شکست. روشنفکران و عالمان دینی به صورت غیررسمی ائتلاف نمودند و مردم وارد عرصه تحولات سیاسی و اجتماعی شدند.

با مرگ ناصرالدین شاه و آغاز حکومت مظفرالدین شاه که مردی نرم خو بود، نسیم آزادی وزیدن گرفت و تکاپوی عالمان دینی و روشنفکران بیشتر شد. زمینه های انقلاب از هر جهت فراهم بود؛ چوب زدن به پای بازرگانان تهران، به دلیل گران شدن قند توسط علاءالدوله حاکم تهران، بهانه ای بود تا عقده های فروخفته عالمان دینی، روشنفکران و مردم، از حکومت قاجاریه سر باز کند و به قول آیت الله طباطبایی، حال که کار به این جا رسید، کار را یکسره و تمام نمایند و آنچه سه ماه دیگر در پی انجام اش بودند، به جلو بایندازند.

صدور حکم تاریخی توسط میرزای بزرگ‌ شیرازی

اسلام، دین توحید و تسلیم در برابر حق تعالی است و حاکمیت غیر خداوند در جامعه، به هر شکل و شیوه ای محکوم است. از سوی دیگر، در اسلام هر گونه ستم پذیری و قبول سلطه مردود است: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّه لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤمِنِینَ سَبِیلاً» (نساء141). از این آیه قرآن، قاعده نفی سبیل را به دست آورده اند؛ یعنی هر معامله و رابطه ای که موجب شود غیر مسلمان بر مسلمان تسلط یابد، باطل و حرام است. امام خمینی رحمه الله یادآور می شود: «اگر در روابط تجاری و غیرتجاری، فرض تسلط سیاسی و غیرسیاسی بیگانگان بر اسلام و سرزمین های مسلمانان باشد که موجب استعمار آنها شود، هر چند این استعمار معنوی باشد، بر تمام مسلمانان واجب است از آن دوری کنند و این روابط حرام است». قیام تنباکو و فتوای تاریخ ساز میرزای شیرازی و حمایت علما ومردم مسلمان از این حکم، بر اساس اصل نفی سلطه بیگانگان صورت گرفته است.

نهضت تحریم تنباکو، از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران است که آثار و برکات سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی بسیاری داشت. در روند شکل‌گیری و پیروزی این نهضت، منزلت روحانیت و اهمیت جایگاه مرجعیت، در مبارزه با نظام استعماری آشکار شد و پیوند مردم و مرجعیت قیامی عمیق و وسیع را موجب گردید. عظمت این نهضت، آن قدرزیاد بودکه حتی مورخان منورالفکر و روحانیت‌ستیزی مانند احمد کسروی و آخوندزاده نتوانسته‌اند در برابر آن سکوت کنند و این قیام را مقدمه نهضت مشروطیت دانسته‌اند.